Arbnora Kolgjeraj Rexha dhe e ëma e saj, Lajde Kolgjeraj, ia kanë caktuar vetes një qëllim të vetëm: ta promovojnë dhe ruajnë trashëgimin kulturore të veshjesh kombëtare nga rajoni i Hasit të Prizrenit.
Arbnora, etnologe dhe antropologe e kulturës, tregon se ajo se çfarë e ka frymëzuar më së shumti ta zgjedhë këtë rrugë, ishte nëna e saj Lajdja, e cila është koleksioniste e rreth 1.000 copave, kryesisht veshjeve nga rajoni i Hasit dhe njëherësh drejtoreshë e ansamblit folklorik “Katarina Josipi” në Zym të Hasit.
“Këtë koleksion e ka filluar nëna pas luftës, diku në vitin 2000-2002, e ka nxitur ajo se shumë prej banorëve kanë qenë në mërgim dhe i kanë lënë veshjet në shtëpi dhe [ato] janë dëmtuar, dhe [nënës] iu kanë dhimbsur shumë sesi po e humbasin një pasuri”, thotë Arbnora për Radion Evropa e Lirë (REL).
Koleksionistja 54-vjeçare nga Hasi, Ladja, tregon se kur ka filluar të merret me gjetjen e veshjeve kombëtare, e ka bërë thjesht nga pasioni dhe dashuria e bartur brez pas brezi brenda familjes së saj në jug të Kosovës, rreth 85 kilometra larg kryeqytetit Prishtinë.
“Në fillim ka qenë pasioni për t’i ruajtur, e tash ia vlen të ruhen, sepse është një pasuri që nuk mund të përsëritet asnjëherë”, thotë Ladja.
Ajo beson se falë punës së saj janë vetëdijesuar edhe qytetarët për rëndësinë e veshjeve kombëtare në ditët e sotme. “Njerëzit na thonë ju po na ndritni fytyrën”, tregon drejtoresha e ansamblit.
Një koleksion i tillë me rreth 1.000 copë veshjesh kombëtare, kryesisht nga rajoni i Hasit, është duke u ruajtur në shtëpinë e Ladjes.
Që të dyja shprehen se si synim e kanë edhe hapjen e një muzeu afër shtëpisë, pasi besojnë se, jo vetëm që do të ishte më e lehtë mirëmbajtja e veshjeve në një ambient më të përshtatshëm, por edhe të interesuarit do të kishin mundësi t’i vizitonin ato, pasi për shkak të rrethanave, shpeshherë detyrohen t’i kthejnë mbrapsht vizitorët.
“Ne, deri tash, një dhomë e kemi pasur të bllokuar me veshje, tash e kemi edhe një dhomë tjetër, si dhe një pjesë të korridorit. Nuk kemi kërkuar mbështetje sa i përket ndërtimit të muzeut, sepse e dimë se ministria nuk investon në investime të vrazhda, pra kapitale, si dhe nuk kemi gjetur një fondacion që i mbështet projektet e tilla”, shpjegon Arbnora, e cila ligjëron lëndën e trashëgimisë kulturore historike, në shkollën e mesme të lartë “Qendra e Kompetencës” në Prizren.
Sipas Strategjisë Kombëtare të Trashëgimisë Kulturore 2017-2027 e Qeverisë së Kosovës, trashëgimia kulturore përcaktohet si shtyllë e rëndësishme e zhvillimit të qëndrueshëm të vendit, që do të arrihet nëpërmjet bashkëpunimit dhe pjesëmarrjes efektive në avancimin e sistemit të mbrojtjes.
Në të adresohen aspektet themelore që në mënyrë të drejtpërdrejtë synojnë promovimin e vlerave reale socio-kulturore dhe ekonomike të trashëgimisë kulturore të Republikës së Kosovës, si dhe rritjen e dukshmërisë së vlerave potenciale të saj.
Antropologia ka të publikuar gjithashtu edhe katalogun: “motivet në veshjet popullore të grave të Hasit”, ku shpalos diversitetin e trashëgimisë kulturore duke i prezantuar emërtimet, simbolet si dhe motivet e veshjeve.
Në punën e saj hulumtuese, ajo identifikoi motivet gjeometrike, antropomorfe, zoomorfe, floreale, shprehje të asimetrisë dhe simetrisë.
Ajo e veçon si të preferuarën e saj jelekun e arit, pasi “është shumë unik dhe ka motiv antropomorf, nuk kam hasur në një model të tillë deri më tash”.
Sa i përket fokusit në koleksion, nëne e bijë shpjegojnë se e kanë kompletuar koleksionin me bashkëpunim të ndërsjellë, ku Ladja thirrej nga persona të ndryshëm për ta marrë një veshje, ndërsa Arbnora për hulumtimin e kryesisht motiveve pas tyre.
Arbnora theksoi se një nga mënyrat se si mund të veçohet vjetërsia e rrobës, është materiali nga i cili është punuar.
“[Cilat janë] më të vjetrat nuk mundem ta dimë saktësisht, ndoshta diku 150 vjet. Për shembull, nëse është e punuar nga materiali i leshit, është pak më e vjetër”, u shpreh antropologia e kulturës.
Një palë doreza janë më të fundit të cilat i janë shtuar koleksionit, të cilat u punuan disa dekada më parë.
Që të dyja shpresojnë se nga puna e tyre, njerëz të moshave të ndryshme, por në veçanti të rinjtë, të frymëzohen për ruajtjen e trashëgimisë kulturore, në mënyrë që të bartet dashuria për to edhe te brezat e ardhshëm./rel
