NGA AFRIM IMAJ/ Historinë e rrallë të Nuh Sahatçisë në Shkodër e dinë të gjithë. Ajo nis në ditët e fundit të luftës ku një oficer gjerman i çoi për të rregulluar orën e prishur, po e papritura e goditjeve nga forcat partizane, nuk e lejoi të kthehej për ta marrë.
Dhe iku ai gjermani me kokën pas për sahatin që e kishte kujtim nga gjyshi. Çuditërisht pas 30 vitesh, në rrugën e parë që bëri në Shqipëri, u takua me mjeshtërin e vjetër, dhe e gjeti. Mori sërish në dorë orën e hershme dhe pyeti orëndreqësin për pagesën. Pagesën e ke bërë atëherë, tha ai, duke e lënë tjetrin të habitur me sjelljen e padëgjuar. E botuam para disa kohësh këtë ngjarje në “Panorama” dhe të nesërmen na thanë të riktheheshim në Shkodër se ajo historia e gjermanit të orës, kishte nga pas dhe të tjera histori. Na thanë se kohët e fundit një shkodran i pasionuar për ndodhi të tilla kishte udhëtuar në Gjermani dhe ishte takuar me të.
Aty kishte mësuar të tjera ndodhi e përjetime nga bëmat e nazistëve në vitet e luftës. Dhe u nisëm drejt Shkodrës. Më në fund, shkodranin që kishte takuar gjermanin e njohur për orën e gjetur pas 30 vitesh te Nuh Sahatçia, e kishim përballë. Drejt tavolinës ku e prisnim bashkë me poetin shkodran Riza Lahja, u afrua dalëngadalë, duke ecur mbi paterica. Pasi u përshëndetëm, u ul me kujdes në karrigen aty pranë, përkuli kokën plot flokë, e gjithë dashamirësi na uroi: “Ju baftë si a ma mirë!”.
Si ndenji paksa, nisi bisedën e premtuar në telefon: Ai gjermani që erdhi e mori orën në Shkodër, nuk ka kenë shoku i të zotit të sahatit, sikundër u shpreh atëherë, por dora vetë. Unë jam takuar me të e kam folur gjatë për këtë punë. Kam fjetë tri ditë në shtëpinë e tij dhe kam bërë edhe fotografi. Johann Arendt e ka pas emrin dhe jetonte në Noistrasse Kasel – Trier. Kishte kujtime të çuditshme ai prej Shkodrës. Mbresa të bukura, por edhe trishtuese. Nuk guxoi kurrë të vinte me emrin e tij këtu…
JOHANN ARENDT
JOHANN ARENDT
-Pra, ju jeni takuar me Johann Arendt…
– Rrugën për te Johann Arendt ma ka pri një italian, që gjatë luftës kishte kenë në Shkodër, në rrethana krejt të rastësishme. Rasti asht mreti i botës, siç thonë. Jam taku me të në provincën Rubbio Bassanos, mbi një urë, tu pritë rradhën me kalue. Sa mori vesht ky Andrea Fabbrizi që isha shqiptar, shfaqi dëshirën me u miqsue me mua. Më pyeti prej kah isha, e kur i thashë se jam shkodran, i ndërroi çehrja. Pastaj më ftoi me hangër darkë në restorant dhe njaty, më diftoi se e kishte jetën për së dyti prej nji familjes prej Koplikut. Më tha diçka që m’i ka luejtë mendt e kresë…
-Histori lufte, patjetër…
– Një ashtu. Në kohën e pushtimit nazist, ai kishte kalue në Shkodër prej Malit të Zi, kur batalioni i tij ishte shpartallu krejt. Ata qi kishin mujtë me jetu, ishin shpërnda ku mujtë me gjetë strehë. Matanë e kishin shumë keq me futë kryt kund, se i kërkojshin me i vra, jo vetëm gjermanët si dezertorë tashma, por edhe çetinkët e ustashët, që kanë kenë të tmerrshëm në luftë. Te na në Shqipni ka kenë ndryshe. Mbas kapitullimit fashist, vendi kontrollohej kryesht prej forcave partizane dhe komanda e tyne kishte dhanë udhëzime që ushtarët italianë të mos vriteshin, por ja të bashkoheshin me partizanët, ja të strehoheshin në shtëpia katundarësh, e me e nda njatë kafshatë përgjysë.
Andrea Fabbrizi u strehue në Koplik, në “Koplik dell Montania”, siç thoshte ai, në nji familje që e trajtoi si djalin e vet. Po nuk ishte e thënë me i shpëtu ndjekjes së nazistëve. Sa hynë taborrët e parë në Koplik, te shtëpia ku ishte strehu, u ndal një triçikël prej nga zbritën tre vetë të armatosun deri në dhëmbë. Derën e hapi Islami i shkretë, se ka dekë, i zoti i shtëpisë, pastë rahmet. Urdhri i tyne ishte kategorik: Nxirrni italianin që strehoni brenda! Mesa dukej kishte spiunue ndonji vendali, prej atyne qi e kanë në gjak spiunllëkun. Plaku i tha se brenda ishin vetëm robt e shpisë. Ata zbritën prej motorrit dhe hynë në oborr. Të dhënat i kishin të sakta. Bërtitën sërish: Italiani të dalë menjëherë! Nga pala tjetër asnjë reagim. Atëherë urdhnuen me dalë jashtë të tanë, e me u rreshtue para pusit. Në pak sekonta shtëpia u boshatis krejt. Gjermani që ishte shefi i dy të tjerëve, kërkoi të delte nga rreshti italiani.
Ndryshe, kërcënoi, do pushkatohen të gjithë. Në pak çaste ra heshtja e vorrit. Eprori i nazistëve komunikoi se kishin vetëm dy minuata kohë. Islami mbeti ngusht. Si me bë? Me shpëtu fëmijët e familjen, u dote me kallzue. Me dëftue mysafirin, qi ishte ba tash djalë shpijet, ishte me e pre në besë. “Koha mbaroi”, shqiptoi për herë të fundit gjermani. Sakaq, i biri i Islamit është kthye nga i ati: “Babë, i ka thënë, po dal vetë. Po dal me mbrojtë nderin e shtëpisë, e nderin tand”. Dhe në çast është shkëput prej të tjerëve. “Unë jam italiani!”, ka thanë me kryet përpjetë. Islami i ngrirë, baba ma, vetëm ka bërtitë: “Bir, ma ban hallall!”. Gjermanët bënë me shenj me u largu të tjerët. Njeni prej atyne nxorri sharrsin e harxhoi komplet nji karikator mbi trupin e djaloshit. Nejse, njatë italianin, ish-robin, kam takue në Itali. Njatë Andrea Fabbrizin…
– E tmerrshme. Sidoqoftë, ne interesohemi për atë gjermanin…
-Po, me pritë paksa. A e thamë? Ai italiani ka ndjetë te Islami deri në fund të luftës dhe kur janë nda, siç më tha ai, i zoti i shtëpisë i ka dhanë me vedi ca napolona me I mbajt. E ka përcjellë me mall e lotë, sa mos e pyet. Andrea Fabbrizi, kur ishte rregullue në Itali, iu ka çue letra shpesh, letra e të holla, por të tana i janë kthye. I janë kthye nga autoritetet me shënimin: “Personi nuk egziston”….
– Po gjermani i orës…
– Njitash i vjen rradha atij. Jena në fund të luftës. Shqipnia qe çlirue. Populli pa bukë e shkatërrue gjithçka. Sa nana pa djem, sa gja e gjallë përzhitë. Mirëpo, kishin mbetë edhe robët e luftës e do të niseshin në atdhe. I mblodhën italianët e gjermanët e zënë rob, në një repart ushatarak te “Plepat” e Durrësit. Dy ish-aleatët, që me vonë u bënë armiq, më në fund ishin nën urdhnat e partizanëve të armatosun, me të njëtin fat. Një ditë prej ditësh, u përball ky italiani i Koplikut me gjermanin që pushkatoi djalin e Islamit.
Ky i fundit, tu e pa me vëmendje, i dha të njohun dhe aty për aty ju drejtua: “Unë e di se kush je ti. Sa të vdes nuk e harroj fytyrën tande. A më njeh mue? Jam komandanti i asaj treshes që erdhi në Koplik, ku ishe strehu ti. Na i kishim të dhanat e sakta që ishe aty dhe u dojshe vra me çdo kusht. Në qoftë se nuk të dorëzojshin, urdhëni ishte açik: Me u djegë shtëpia dhe me u vra e tanë familja. Mirëpo, ndodhi ashtu si ndodhi. Unë bëna atë që mund të bajsha. Me vra vetëm njënin. Rrugë tjetër nuk kishte. Nuk isha vetëm, por vetë i tretë që e dijshin urdhënin sikurse unë.”
Veçse kur ka hapë sytë Andrea Fabbrizi, si me kenë drita skodet. Tjetri i është kthyer prap: “Mos kujto se ma ke hedhë. Ai që vramë i ngjante të zotit të shtëpisë, si pika e lotit. Ti nuk ngjajshe me kurrkënd atje. Djali qi vramë në kambë tande, të shifte në bebe të synit e me synin kokërr, ti u dridheshe prej frikës…
– Ky ishte ai gjermani që la orën te Nuh Sahatçia…
-Po, ai ishte. Aty më çoi ky italiani. Andrea Fabbrizi më dëftoi më parë historinë tragjike të Koplikut që nuk e kallzon kush. Madje dhe i zoti i shtëpisë e ka lanë amanet mos me e marrë vesh kush sakrificën e përgjakun për mysafirin e shtëpisë. Më bani përshtypje ngjarja, por edhe simpatia qi kishte pasë ai gjermani për shqiptarët. Ju luta Andrea Fabbrizit të më ndihmonte me kontaktu atë. “A i ke ndonjë numur telefoni?”, i thashë.
“Po, more”, – ma ktheu ai dhe ma dha aty për aty. Sakaq telefonova menjëherë dhe i kërkova me më pritë në Gjermani. Më tha po, por nuk ma nepte adresën. E kam marrë disa herë në telefon. Ai, jo, po… Ma në fund, kur e mori vetë Andrea Fabbrizi, pranoi dhe më kërkoi t’ia çojshe fotokopjen e pasaportës me faks. Me dëftoi trenin që duhej me i hypë dhe ma në fund kam mbërritë në qytetin e tij buzë kufinit me Poloninë. Johann Arendt e kishte emrin dhe banonte në Noistrasse Kasel – Trier. Më ka pri për në shtëpinë e vet, ku më ka mbajtë si nuk ka ma mirë. Jetonte vetëm. Nuk ishte martue kurr. Ishte pensionist…
-Johann Arendt, kur mori vesh se ishit shqiptar, hezitoi tu takonte…
– Arsyet mi kallzoi kur u takuam në Trier. Johann Arendt ishte diplomu në rininë e vet në Zvicër dhe aty ishte njohë me disa albanologë, që i kishte ba miq. Prej tyne kishte mësuar shumë për traditat, zakonet e virtytet e shqiptarëve. Këmbëngulja ime me e takue kishte dy spiegime: Ose dojsha me marrë hak,(ai e njifte mirë kanunin shqiptar të hakmarrjes) për vrasjen e Koplikut, ose po shkojsha vërtetë për qëllimin që i kisha tregu dhe isha thjesht nji shkodran i mirë, si kishte kenë Nuh Sahatia. Kur i kam thanë se unë jam bash prej Shkodret, asht gëzue shumë. Njateherë u bate copash mbas mejet. Dhe më diftoi punën e sahatit e të Nuh Sahatçisë….
-Pra, gjermani e njihte kanunin e Lek Dukagjinit dhe i trembej hakmarrjes për vrasjen e Koplikut…
-Pikërisht me këtë lidhej hezitimi i tij për tu takuar me një shqiptar. Prej vitesh ishte munduar të qëndronte sa më larg Shqipërisë dhe shqiptarëve, qi i respektonte, por, siç më tha, i ndruhej ndonji hakmarrje. Sidoqoftë, fakti që në Shkodër kishte lënë peng sahatin e rrallë kujtim nga gjyshi, nuk mund tia fashiste nga kujtesa çdo gjë. Kishte tentue me ardhë për me u intresue për të e me pa vendin ku kishte kaq shumë kujtime. Mirëpo për arsyet e njohura, nuk kishte mundur. Më në fund ka mbrit në Shkodër me një emër tjetër. Sa ka shkel aty është vënë në kërkim të sahatit që kishte lënë gjatë luftës. Kuptohet, jo me inteditetin e vet, por si i porositun i një mikut të tij që i kishte besu dikur orën Nuh Sahatçisë. U çudit fort kur u takue me mjeshtrin e njohun. Ca më shumë kur mori prej tij sahatin e rregullue…
Po si ra puna te Nuh Sahatçia…
Tuj ndejtë në shtëpinë e Johann Arendtit mirë e bukur, vetëm më ka pa në sy e më ka pyet: Kot me të ngacmue, a thue asht gjallë nji sahatçi shkodret? Nji farë Nuh Sahatçia? Dhe nisë me ma diftue punën njishtu e njishtu. “As e mendoja se pas gjithë atyne viteve mund ta gjejsha prap sahatin, më kallzoi Johann Arendt. Atë qi kam pa prej atij shkodranit orëndreqës, atij zanatliu fantastik, nuk e kam pas pa kurrkund e këto kambë nuk kanë lanë vend të Evrpës pa shkue. Me ta ruejtë tjetri amanetin, si sytë e ballit, kur dynjaja vjedhin, mashtrojnë, rrejnë, vrasin pa kurrgja. I kam hi në dugaje dhe më ka këkrue kuponin.
I thashë se jo unë, por një miku jem, ka kenë në Shkodër gjatë luftës dhe ka lanë nji sahat me gaditë. Nuk i bani pikë përshtypjet se a kenka ora e mikut tem a e kujto tjetër, vetëm më ka kërkue kuponin. Ia kam dhanë e më ka dorëzue sahatin, byrym! Të tjerët që ishin aty rrotull janë çudit. Ika që atje për mos u kthy ma. Atë që desha e mora prej Shkodre. Atë që duhej harrue, nuk dojsha me kujtu. Përfundimisht, vegimi i dhimbshëm i atij djaloshit prej Kopliku, mbeti aty dhe në kujtesën teme. I destinuem me shku në vorr bashkë me mue.
Gëzim Uruçi, shqiptari që takoi ish-nazistin Johann Arendt Gezim Uruçi-rrefimi-Nuh-Sahatçia1
Gëzim Uruçi, njeriu që na tregoi këtë histori, është studiuesi nga Shkodra që në 14 tetor 1994 ngriti flamurin kombëtar në Polin e Veriut. Ai është shqiptari i vetëm që ka takuar ish-nazistin Johann Arendt dhe ka eksploruar historinë e tij gjatë luftimeve në vendin tonë. I njohur për aventurat e rrezikshme në kërkim të objekteve në shpella të mëdha dhe në thellësinë e ujërave detare, ai ka koleksionuar në shtëpinë e vet 1 300 000 filma dhe foto me pamje të tyre të zbuluara në vite. Uruçi, 67-vjeçari që ecte me dy shkopinj dhe udhëtonte me një karrocë me tri rrota të ndërtuar me duart e veta, ka pak kohë që ka ndërruar jetë.
Ai mban një mori titujsh nderi, ku më së shumti bien në sy ato me cilësimin “Mjeshtër”. (“Mjeshtër i Sportit”, 1981; “Mjeshtër i Merituar”, 2005; “Mjeshtër në Profesion”, 1988; “Larueat i Çmimit të Republikës në Arkitekturë”, 1988; “Eksploratori më i madh shqiptar i të gjitha kohërave”, 2005; “Juri Gagarin” në Astronomi, 1993; etj.).
Në vitet 2000 dhe 2008 është përzgjedhur respektivisht nga “International Biographical Centre” me qendër në Kembrixh të Anglisë dhe nga (ABI) “American Biographical Institute” ndër 2000 figurat më të shquara të shekullit. Ka referuar në dhjetëra konferenca ndërkombëtare në të gjitha vendet e Europës për fushat e arkeologjisë, zhytjes nënujore, alpinizmit, speleologjisë, folklorit, Etnografisë, Prehistorisë, Fotografisë Artistiko-Shkencore, etj. Nga viti 1972 deri 2009-n ka ushtruar detyrën e trajnerit të Ekipit të Alpinizmit të Klubit “Vllaznia”.
Është shpallur Profesor Honoris Caussa në Shkencat e Speleologjisë nga UIGS-ja dhe President i Qendrës Nacionale të Speleo-Alpinëve të Shqipërisë. Në vitin 2004, ka paraqitur në Festivalin Folklorik Kombëtar, vallen më të vjetër të zbuluar deri më sot në trevat e Europës, një perlë e folkut primitivo-pagan. Ndërkaq, Uruçi njihet si zbuluesi i xhubletës më të vjetër, mbi 200-300 vjet para Krishtit, dhe i inventarit më të hershëm të instrumenteve kirurgjikale dhe stomatologjike të një mjekeje empirike të shek.II-I p.e.s.
Në bibliotekën personale ka 5877 vëllime të ndryshme të fushave të gjeografisë, alpinizmit, speleologjisë dhe hartografisë dhe posedon mbi 12 500 dokumente të ndryshme autentike në trembëdhjetë gjuhë të botës. Ka eksploruar rreth 3200 shpella në të gjitha kontinentet. Disa vite më parë, mbeti invalid nga një sëmundje e rëndë, por falë guximit dhe vullnetit të jashtëzakonshëm, mundi të ringrihej e t’i kthehej hobit të tij. Në vitin 1994, Unioni Internacional i Speleologjisë në Bruksel i dha titullin profesor.