Vëllimi historik The East End of Europe nga diplomati britanik Allen Upward përbën një burim të rëndësishëm për të kuptuar marrëdhëniet politike, fetare dhe kulturore në provincat europiane të Perandorisë Osmane në prag të revolucionit të vitit 1908. Përshkrimi i marrëdhënieve komplekse mes shqiptarëve, grekëve dhe sllavëve, si dhe ndarja e shqiptarëve në myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, nxjerr në pah një realitet të ndërlikuar etno-fetar që dominonte rajonin. Autori përdor një qasje narrative për të ndriçuar tensionet etnike dhe fetare, duke treguar se feja shpesh ishte një forcë përcaktuese për identitetin kombëtar dhe besnikërinë politike. Për shembull, analiza mbi konceptin e helenizmit si një kategori fetare dhe kulturore, e cila përfshinte ortodoksët shqiptarë, zbulon sesi politika greke përdorte fenë për të zgjeruar ndikimin e saj në zonat shqiptare dhe maqedonase. Në këtë mënyrë, libri trajton ndërthurjen e ngushtë midis ideologjive fetare dhe qëllimeve shtetërore në një kohë trazirash dhe ndryshimesh të mëdha.
Kapiteni i Himarës, Spyro Spyromilios, antishqiptari me nofkën Athale Bouas ose “Kapetan Bouas”…
Spiro Milo, i njohur në Greqi si Spyros Spyromilios, ishte një figurë e lindur në Himarë më 1863, që përfaqësonte interesat e thella te rrymës grekomane të familjes së tij në zonë. Edhe pse shqiptar, ky individ,ishte i lidhur ngushtë me interesat e shtetit grek dhe njihet për përfshirjen në masakra dhe krime çnjerëzore ndaj popullsisë civile në jug të Shqipërisë, veprime të kryera nën parullën ekstremiste “O Vdekje o Helenas”. Si andart dhe më pas ushtarak në shërbim të qeverisë greke, Spiro Milo luajti një rol të drejtpërdrejtë në avancimin e agjendave shoviniste greke, duke dëshmuar një armiqësi të hapur ndaj interesave shqiptare dhe një përkushtim të verbër ndaj synimeve ekspansioniste të Greqisë në rajon.
Për të qartësuar më thellësisht mund të citojmë një fragment interesant nga ky libër:
“Athale Bouas” është vetë një shqiptar ose epirot – është e vështirë të përcaktohet kufiri mes të dyve – dhe si i tillë është në marrëdhënie miqësore me shqiptarët myslimanë. Në një rast, ndërsa po kalonte me grupin e tij në një rajon ku trupat turke komandoheshin nga një shqiptar, komandanti i dërgoi një mesazh duke e ftuar për një takim miqësor. “Bouas” i dërgoi përgjigje:
“Ne mund të takohemi si miq diku tjetër; këtu jemi armiq. Ti bëj detyrën tënde ndaj Sulltanit; unë do ta bëj detyrën time ndaj Mbretit; dhe kapmë po munde.”
“Athale Bouas” kishte pasur përvojën e mikpritjes së një miku mysliman gjatë një vizite në Athinë. Gjatë qëndrimit të tij, mikpritësi rrahu një shërbëtor që kishte vjedhur diçka, dhe shërbëtori e paditi atë për dhunë.
Të krijohet përshtypja se ky popull i egër është tërhequr nga Greqia përmes lidhjeve të gjakut, por nga Turqia përmes institucioneve të saj më të lira dhe pagesës. Feja bën dallimin. “Të gjithë shqiptarët ortodoksë e quajnë veten grekë,” tha “Athale Bouas,” në mendjen e të cilit termat shqiptar dhe helen duket se nuk janë përjashtues.
Rasti i tij e bën më të lehtë për të kuptuar atë të Patriarkistëve sllavofolës në vilajetet maqedonase. Për helenët, emri helen përdoret sot, ashtu siç e përdorte Herodoti, jo si një term racor, por fetar, ose më saktë si shprehje e një kulture të përbashkët. Për racë, një njeri mund të jetë pellazg ose dor, sllav ose shqiptar; por nëse ai i bashkohet Kishës Greke, ai është helen, dhe mbretëria greke bëhet për të ajo që mbretëria e Jeruzalemit ishte për hebrenjtë.
Por shqiptarët, siç dihet, nuk janë vetëm të ndarë në myslimanë dhe helenë; ekziston gjithashtu dallimi midis gegëve dhe toskëve, veriut dhe jugut. Dhe të krishterët në veri janë katolikë romakë. Është kryesisht tek ata që Italia dhe Austria po i drejtohen në kërkim të prozelitëve politikë. Sipas “Athale Bouas,” Austria është më aktive dhe më e suksesshme.
“Por,” shtoi ai me atë që mund të ketë qenë paragjykim gegë, “Shqipëria Veriore është shumë e egër për çdo qeveri. Njerëzit nuk paguajnë taksa; janë hajdutë malorë.”
Tani që është propozuar një kushtetutë dhe votim universal në Shqipëri, do të jetë interesante të shihet çfarë do të ndodhë.
————–
Allen Upward (1863–1926) ishte një shkrimtar, poet, avokat dhe diplomat britanik, i njohur për veprat e tij letrare dhe publicistike që trajtojnë çështje politike, sociale dhe kulturore të kohës. Ai zhvilloi një karrierë të larmishme, duke kontribuar në fusha të ndryshme si letërsia, diplomacia dhe gazetaria, dhe shpeshherë konsiderohet si një zë kritik dhe eksperimental i periudhës së tij.
Një aspekt tjetër i rëndësishëm i veprës The East End of Europe është përshkrimi i ndarjeve të brendshme të shqiptarëve, veçanërisht mes gegëve dhe toskëve, si dhe ndikimi i fuqive të huaja si Austria dhe Italia në formimin e politikave lokale. Allen Upward vë në pah dinamikat e pushtetit në veri dhe jug të Shqipërisë, duke sugjeruar se këto ndarje gjeografike dhe kulturore e vështirësonin krijimin e një identiteti të përbashkët kombëtar. Për më tepër, libri eksploron sfidën që përfaqësonte implementimi i një kushtetute dhe votimi universal në një shoqëri të ndarë dhe tradicionale, duke ngritur pyetjen nëse strukturat tradicionale fisnore mund të përshtateshin me modelet e qeverisjes moderne. Kjo analizë reflekton mbi përpjekjet e shqiptarëve për të gjetur ekuilibrin midis ruajtjes së traditave të tyre dhe përballjes me sfidat e modernizimit dhe nacionalizmit, në një kontekst ku fuqitë e mëdha po kërkonin të kanalizonin besnikëritë lokale për qëllime politike. / usalbanianmediagroup.com