Citim nga vellimi “ROMANLAND” Nga Profesori Anthony Kaldellis*
‐—-‐————–‐-
“Një mijëvjeçar mohimi
PJESA E PARË: Mesjeta
Procesi i mohimit të identitetit etnik të Romakëve Lindorë si romakë shpaloset gjatë një mijëvjeçari.
Në gjysmën e parë të shekullit të 8-të, Perëndimi latin e pranonte pa shumë shqetësim atë që ne e quajmë Bizant si perandorinë e romakëve ose res publica romake. Kishte ende gjurmë të paragjykimeve latine ndaj “grekëve” lindorë, por ato ishin margjinale. Kjo ndryshoi gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 8-të, kur papët ndryshuan drejtim dhe kërkuan të zëvendësonin mbështetjen e Kostandinopojës me atë të frankëve. Në këtë kohë, termi “Graeci” filloi të zëvendësonte “Romani” në referencat perëndimore ndaj Perandorisë Lindore.
Kjo u intensifikua kur disa mbretër frankë filluan, fillimisht në mënyrë sporadike dhe të pasigurt, të pretendonin titullin e perandorit të romakëve. Në shekullin e 9-të, si papët ashtu edhe perandorët, në korrespondencën e tyre zyrtare, nisën të vinin në dyshim të drejtën e perandorit lindor për t’u quajtur Perandor i Romakëve.
Ndërsa ambiciet papale dhe perandorake gjermanike filluan të përdornin më shumë prestigjin, aparatin hegjemoniak dhe gjuhën e pushtetit të Romës, ata i shihnin pretendimet e Perandorisë Romake Lindore si një pengesë.
Përtej rivalitetit të tyre të ndërsjellë, papët dhe perandorët gjermanikë kishin një interes të përbashkët për të refuzuar pretendimet e Kostandinopojës për traditën romake.
Kështu, Romakët Lindorë u riklasifikuan gjithnjë e më shumë si “Graeci”, një term që në letërsinë e lashtë latine kishte konotacione negative që tani u riaktivizuan, si tradhti, feminizëm, sofistikim i tepruar, dashuri për luksin, dyfytyrësi verbale dhe frikacakëri. Për të shmangur t’i quajtur perandorët lindorë me titullin e tyre të vërtetë, autorët perëndimorë shpikën alternativa si “perandori i grekëve” ose “perandori i Kostandinopojës”. Këta terma do të mbeteshin dominues në Perëndim deri në shekullin e 19-të, kur u zëvendësuan nga “Bizant”. Natyrisht, perandorët lindorë nuk e pëlqenin të quheshin grekë. Një perandor lindor madje burgosi një të dërguar papal që i kishte sjellë letra ku ai përmendej në këtë mënyrë.
Çështja nuk lidhej vetëm me rivalitetin Lindje-Perëndim për titujt dhe prestigjin e Romës. Pavarësisht nga pretendimet e Perandorisë Lindore, në botën kulturore në zhvillim të Evropës latine-katolike, kujtesa e Romës ishte bërë një paradigmë dhe një pikë e përbashkët reference që përfshinte shoqëri, popuj, gjuhë dhe kisha të ndryshme.
Përtej projekteve perandorake të papëve dhe mbretërve gjermanikë, ideja e Romës ishte një nga të paktat gjëra që mbante Perëndimin të bashkuar, aq sa kishte një identitet të përbashkët.
Ndërkaq, Lindja u përjashtua nga ky rreth ekskluziv, pasi angazhimi i saj me Romën ishte konfiguruar në mënyra shumë të ndryshme nga idetë që po zhvilloheshin në Perëndim, aq ndryshe sa nuk mund të përshtatej me mënyrën perëndimore të perceptimit të Romës. Në fund, nuk kishte një logjikë intuitive në Perëndim për ta menduar Perandorinë Lindore si pjesëmarrëse në trashëgiminë romake, dhe këto aksioma intuitive u përhapën dhe u rrënjosën në studimet akademike.
Ky proces nuk ishte as i menjëhershëm dhe as universal. Kishte gjithmonë perëndimorë që e pranonin Perandorinë Lindore si romake dhe banorët e saj si romakë. Por me kalimin e kohës, numri i tyre u pakësua, dhe Kryqëzatat intensifikuan paragjykimet anti-greke. Të izoluar nga gjuha, bizantinët nuk mund të merrnin pjesë ose të ecnin në hap me zhvillimet intelektuale të Perëndimit, duke përfshirë kultivimin e të drejtës romake, ndërkohë që kisha e tyre perceptohej gjithnjë e më shumë si një devijim nga standardet e kishës së Romës.
Një element me ngarkesë seksuale i bëri grekët të dukeshin si kandidatë të padenjë për trashëgiminë e Romës, dhe pushtimi i Kostandinopojës në 1204 dhe shpërbërja e mëvonshme e perandorisë së tyre e bëri reale një poshtërim që më parë ishte vetëm retorik. Plaçkitja e Kostandinopojës u pa nga disa në Perëndim si hakmarrje për plaçkitjen e Trojës: frankët, të lidhur me romakët e lashtë përmes një gjenealogjie trojane, po hakmerreshin ndaj këtyre grekëve tradhtarë.
Në përmbledhje, vëzhguesit dhe polemistët mesjetarë perëndimorë ndërtuan një imazh të Bizantit që funksiononte si një variant i orientalizmit të aplikuar ndaj Lindjes myslimane.
Ishte një grup shtrembërimesh dhe mospërputhjesh të mëdha që e privuan Bizantin nga pretendimi i tij për Romën dhe përfundimisht e justifikuan pushtimin, shfrytëzimin dhe (dështimin e) përpjekjeve për konvertim nga fuqitë perëndimore. Ky imazh vazhdoi pa ndërprerje deri në shekullin e 19-të, kur u krijua fusha e Studimeve Bizantine, edhe pse ishte zhvilluar ndërkohë..
Një mijëvjeçar mohimi i romanizmës së Bizantit
PJESA E DYTË: Epoka moderne
Kjo polemikë u intensifikua nga mendimtarët e Iluminizmit. Montesquieu dhe Gibbon e shihnin “Perandorinë e Grekëve” si një rënie të vazhdueshme nga lartësia e Romës së lashtë. Përndryshe, në mendimin iluminist, Bizanti u bë simboli i gjithçkaje që mund të shkonte ende keq në trashëgiminë e trefishtë të Evropës nga lashtësia:
Bizanti ishte i populluar nga grekë të degjeneruar, gjuha e të cilëve ishte degraduar; ishte një Romë e re e korruptuar, e udhëhequr nga eunukë dhe gra intrigante; ishte i ngecur nga një formë supersticioze e krishterimit, e varur nga ikonat dhe teologjia e ndarjeve të holla. Montesquieu, Voltaire, Rousseau, Hegel dhe të tjerë u morën me komente të sikletshme mbi këtë qytetërim mesjetar të shuar, të cilin e shpjeguan strategjikisht si një antitezë tipike të shtetit dhe shoqërisë së Iluminizmit që ata shpresonin të shihnin të shfaqej në Perëndim.
Sidoqoftë, kjo strategji e shtyu një qytetërim historik edhe më thellë në llumin e polemikës perëndimore.
Iluminizmi krijoi një bazë ideologjike shumë më negative për studimin e Bizantit në kulturën perëndimore, duke i dhënë vazhdimësi paragjykimeve mesjetare. Bizanti vazhdoi të shihej intuitivisht në terma të etnicitetit të tij grek dhe të besimit të tij devijues, duke mos pasur ndonjë vlerësim të madh për asnjërën prej tyre. Ideja që bizantinët mund të ishin romakë, jo vetëm në një kuptim abstrakt të vazhdimësisë nominale, por si një etnicitet, duket e pakuptimtë në këtë kontekst.
Bizantinët flisnin greqisht, nuk sundonin në Romë dhe nuk ishin katolikë romakë. Ata nuk kishin lidhje me Romën në terma të gjuhës (dhe rrjedhimisht etnicitetit), gjeografisë apo fesë. Ky vizion ishte bërë për shumëkënd një lloj “sfondi mendor”, instinktet e lindura që zakonisht mbeten jashtë vëmendjes së studimit.
Kjo perspektivë ishte e veçantë për Perëndimin, por u përvetësua edhe nga shumë sllavë mesjetarë, të cilët kishin lidhje më të ngushta me Perëndimin sesa e kuptojnë studiuesit. Arabët, megjithatë, që nuk ndanin paragjykimet latine, i konsideronin bizantinët si “Rum (romakë)”. Disa intelektualë arabë, për të pretenduar trashëgiminë intelektuale të grekëve të lashtë dhe për të mohuar atë tek greqishtfolësit e kohës së tyre, ishin të etur të mohonin pikërisht që bizantinët ishin grekë, sepse ata ishin rivalët e tyre për zotërimin e asaj trashëgimie.
Ky ishte një lloj ndryshe mohimi: arabët paraqisnin një Bizant alternativ, më të saktë se ai latin në disa aspekte, por më të shtrembëruar në të tjera. Megjithatë, pika kyç ishte se ata nuk kishin asnjë dyshim se Bizanti ishte romak.
Sidoqoftë, për më mirë ose për më keq, studimet bizantine janë një krijim perëndimor dhe jo arab, dhe u projektuan për të përforcuar dhe promovuar pretendimet ideologjike perëndimore.
Deri në shekullin e 19-të, emrat standard për Bizantin në historiografinë perëndimore ishin “Perandoria e Kostandinopojës” dhe “Perandoria e Grekëve”.
Termi Bizant, megjithëse u krijua në shekullin e 16-të dhe u përdor herë pas here pas kësaj periudhe, zëvendësoi termat mesjetarë vetëm pas vitit 1850 dhe nëpër një proces që nuk është plotësisht i qartë. Historiani amerikan Anthony Kaldellis dyshon se ky zhvendosje drejt termit Bizant ishte rezultat i krijimit të shtetit modern grek në vitet 1820. Deri në mes të shekullit, grekët kërkonin të rimerrnin Kostandinopojën dhe të rikrijonin perandorinë greke që ata e konsideronin si të drejtën e tyre të lindjes. Mirëpo, kjo do të ishte në kurriz të Perandorisë Osmane, hallkës më të dobët të rendit imperial pas Napoleonit, ndaj fuqitë perëndimore e kundërshtuan këtë ide.
Disa madje e perceptuan këtë si një komplot rus. Lufta e Krimesë, e cila u zhvillua kundër Rusisë nga Franca dhe Britania e Madhe – dy shtete që kishin luajtur një rol themelor në zhvillimin e studimeve perëndimore mbi Bizantin – çoi në një intensifikim të rusofobisë në Perëndim dhe në frikën se cari po përdorte klientët e tij ortodoksë në Ballkan për të krijuar një perandori greko-ortodokse të dominuar nga Rusia, me qendër në Kostandinopojë.
Termi historiografik “Perandoria e Grekëve” mund të shihej si një legjitimim i këtyre aspiratave dhe një shtytës i vizionit të madh grek për krijimin e një perandorie. Bizanti, në kontrast, ishte më neutral dhe më pak provokues, duke e zëvendësuar gradualisht emërtimin etnik të perandorisë pas Luftës së Krimesë.
Kështu, ndërsa historiografia perëndimore, deri rreth vitit 1800, e kishte pranuar vazhdimësinë e historisë etnike greke nga lashtësia deri në kohët moderne duke e përfshirë Bizantin në këtë vazhdimësi, kur studimet bizantine u zhvilluan si një disiplinë akademike në fund të shekullit XIX dhe në shekullin XX, kjo nocion nuk ishte më pjesë e paradigmës së saj themelore.
Elementi etnik grek u zbeh dhe për këtë arsye, historitë tona ende i referohen një Bizanti etnikisht neutral, një kategori fiktive dhe e përgjithshme që shmang ndërlikimet e emërtimeve si “grek” apo “romak”. Përkundrazi, theksi u vendos mbi ideologjinë perandorake dhe ortodoksinë.
Ndërsa studimet mbi Bizantin e shkruara në shekujt XVIII dhe fillim të shekullit XIX e shihnin atë ende si shtetin mesjetar të grekëve, në shekullin XX theksi u zhvendos në një perandori dhe shoqëri ortodokse.
Stafeta e vazhdimësisë helenike iu kalua në mes dhe fund të shekullit XIX historianëve nacionalistë të shtetit të ri grek. Megjithatë, opsioni “grek” mbetet një alternativë e përdorur në traditën akademike perëndimore, edhe pse, në fund të fundit, mund të jetë vetëm një mënyrë e paqartë e të shprehurit, pasi nuk mbështetet nga ndonjë teori apo dëshmi konkrete.
Në disa periudha, grekësia e Bizantit jo vetëm që u hesht ose u anashkalua, por u mohua në mënyrë agresive.
Një agjendë e ashpër slavofobe e çoi historianin gjerman Jakob Philipp Fallmerayer (1790-1861) të mohonte çdo vazhdimësi racore midis grekëve të lashtë dhe atyre modernë. Sipas tij, Bizanti ishte pushtuar nga sllavët dhe shqiptarët, të cilët kishin mësuar gjysmë-greqisht dhe pasardhësit e të cilëve po shtiheshin si helenë modernë. Siç dihet, ky sulm i shtyu historianët grekë modernë të rehabilitonin dhe ta përvetësonin Bizantin si një perandori mesjetare greke, me qëllim forcimin e vazhdimësisë racore greke.
Kështu, ndërsa Perëndimi po largohej nga paradigma e perandorisë greke dhe po anon drejt konceptit etnikisht të paqartë të Bizantit, historiografia nacionaliste në Greqi e përfshiu modelin e vjetër etnik në vizionin e saj zyrtar të së kaluarës.
Megjithëse sot në Greqi ka skepticizëm mbi këtë model, helenizimi zyrtar i perandorisë në narrativën kombëtare ishte i mundur vetëm sepse historiografia perëndimore tashmë ia kishte hequr Bizantit romakësinë e tij.
Disa historianë kombëtarë grekë ndjekin të njëjtat metoda për të hedhur poshtë dëshmitë e burimeve dhe për të përqeshur idenë se ortodoksët greqishtfolës mund të kenë qenë “realisht” romakë. Duke e zhveshur atë nga kjo emërtim i rremë, ata shpresojnë të nxjerrin në pah elementin grek. Këto përpjekje u iniciuan nga shkrimtarët perëndimorë mesjetarë dhe ende mbeten me ne. Për arsye të ndryshme, pra, si historiografia perëndimore ashtu edhe ajo kombëtare greke kanë interesa që i nxisin të angazhohen në mohim.
Në përfundim, emrat perëndimorë për Bizantin gjatë një mijëvjeçari të fundit kanë qenë produkt i politikës, ideologjisë dhe interesave të fuqishme që variojnë nga papati dhe perandorët gjermanikë deri te fuqitë e mëdha të epokës moderne. Qëllimi i tyre nuk ishte të promovonin mirëkuptimin, por të pengonin Bizantin të bëhej një pengesë për projektet ideologjike. Ende nuk kemi dalë nga ky kuadër./ Pergatiti Elis Buba – usalbanianmediagroup
