Ndre Mjeda ka qenë prift, gjuhëtar, poet lirik dhe deputet shqiptar. Si i ri me intelekt të zhvilluar, i talentuar dhe studioz, tërhoqi vëmendjen e jezuitëve, të cilët menduan ta bënin prift.
Ai vazhdoi me pas studimet fetare në Spanjë, Itali e Poloni. Që në kohën e studimeve, Mjeda i ri shkroi vjershat e para. Poemthi “Vaji i bylbylit” u botua me 1881. Ndërsa në vitin 1937, Mjeda botoi poemthin “Liria”. Ai shkroi dhe poemthat me tingëllima “Lissus” dhe “Scodra”, kjo e fundit e papërfunduar. Mjeda e kaloi gati gjithë jetën e tij si prift në krahinat e Shkodrës, sidomos në fshatin Kukël, ku u vendos më 1906-1907. Aty krijoi dhe poemën “Andrra e jetës”. Mjeda dallohet për lirizmin e tij, stilistikën e vargut dhe forcën përçuese të mesazhit. Vdiq në Shkodër më 1 gusht 1937.
Gjatë viteve studentore nisi të shkruante poezi, ndër to edhe vjershën melankolike mjaft të lexuar Vaji i bylbylit, botuar më 1886 në broshurën Scahiri Elierz (Poeti i nderuar), ku shpreh mallin për vendin e tij. Po e kësaj periudhe është vjersha “Vorri i Skanderbegut”. Tema e shqiptarit në mërgim, që e merr malli për atdheun nën zgjedhën turke, ishte më se e zakontë në letërsinë e Rilindjes, sidomos në dhjetëvjeçarin pas dështimit të Lidhjes së Prizrenit. Edhe shumë vjersha të tjera nga penda e tij u kushtohen temave të tilla kombëtare. Por në poezinë e Mjedës ndihet ndikimi jo vetëm i kulturës rilindëse të kohës, por edhe i mësuesit të tij Leonardo De Martino.
Po aq ndihet në vargun e Mjedës edhe ndikimi i poetëve bashkëkohës të Italisë: Karduçi, Paskoli, D’Anuncio si dhe autorë letërsisë latine. Vjersha e Mjedës “Gjuha shqype”, e shkruar në dhjetor 1892, iu përkushtua gjuhëtarit austriak Majer. Veprat e Majerit dhe Pedersenit zgjuan te Mjeda interesimin për historinë dhe zhvillimin e gjuhës shqipe, që do të vazhdonte edhe në vitet e mëvonshme dhe do të kthehej në një ndihmesë për vetë problemin e alfabetit, nëpërmjet punës së tij me tekstet shkollore dhe tekstet e vjetra shqipe. Në krye të shoqërisë “Agimi” botoi një varg librash për shkollat mbi bazën e këtij alfabeti me kriterin shkencor për çdo tingull një shkronjë, duke përdorur shenjat diakritike me kroatishten si model. Me këtë alfabet Mjeda dhe Xanoni botuan një numër këndimesh për shkollat shqipe, ndër to “Këndimet për shkollat e para të Shqypnisë”, i cili përmbante një numër tekstesh në prozë të shkruara nga Mjeda. Në fillim të shtatorit 1902, Mjeda u ftua në Hamburg për të marrë pjesë në Kongresin e 13-të Ndërkombëtar të Orientalistëve, ku lexoi një kumtesë me titull “De pronunciatione palatalium in diversis albanicae linguae dialectis” (Mbi shqiptimin e qiellzoreve në dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe).
Fazës së dytë të krijimtarisë së NdreMjeda e cila nisi pas Luftës i Botërore, i përkasin poemat në tingëllima “Scodra” dhe “Lissus”, ku, përmes historisë së lashtë të dy qyteteve evokohet e kaluara e hershme. Ndre Mjeda dha ndihmesën e tij edhe në fushën e gjuhësisë. Puna e tij u zhvillua në, gramatikë, leksikologji, filologji. Krijoi alfabetin që u zbatua prej shoqërisë Agimi Dha ndihmesë të shënuar në lëvrimin e gjuhës letrare. Në historinë e gramatologjisë shqiptare janë për t’u përmendur “Vërejtje mbi artikuj e premna pronës të gjuhës shqipe” (1934). Ndre Mjeda është ndër të parët gjuhëtarë shqiptarë që u morën me studimin dhe transkriptimin e veprave të letërsisë sonë të vjetër. Transkriptoi pjesërisht veprën e Bogdanit (1930) dhe të Budit (1932), shkroi për dialektin shqiptar të Istries (1932) dhe për “Perikopenë e ungjillit” të shek. XIV-XV (1933).
Ndër bashkëkohësit e Rilindjes, Mjeda kishte letërkëmbim me Nikolla Naçon, të cilit i shprehte dëshirën që ta ndihte të lidhej me rilindas të tjerë. Mjeda u interesua që herët për veprën e albanologëve që bënë studime e botime mbi gjuhën, kulturën dhe historinë shqiptare. Kësodore pati një letërkëmbim të rëndësishëm me Meyer, Pedersen, Thomsen, Thurneysen, Krymbacher, Kretschmer, Bloomfield, Brugmann, Tagliavini, Patsch, Jagiq, Nachtigal, Skok, Jokl, Reinisch, Karabacek, Mueller, Schroeder, Jarnik, Lambertz, Meillet, Viezzoli, Valentini, Cordignano, Teza, Nopça, Thalloczy dhe Weigand.
******
ËNDËRRO, DASHUNO…
Ëndërro njeri, sot ma shumë se kurrë
Vepro e len prova t ‘prekshme
Fol, e t’nihet zani deri n’ skaje
Jeto, atë jetë tanen, jo tjerëve
Ngihu, me gjanat si t’mushin zemrën
Pi, bukurinë e deteve e oqeaneve
Mëso, e burimi dijes mos t’dij
me shterur
Puno, kopshtin e mendjes gjithmonë
Lexo, poemat e shpirtit tanë
Kupto, vuajtjen njerëzore t’ pakufi
Ndimo, at t’ paudhin t’ kthehet
Ndriço, fike terrin
Urreji, vetëm padrejtësitë
Duej, duej e vetëm duej
Dashuno, po mos jep arsye…
******
GJUHA SHQYPE
Përmbi za që lshon bylbyli,
gjuha shqipe m’shungullon;
përmbi er’ që jep zymbyli,
pa da zemren ma ngushllon.
Ndër komb’ tjera, ndër dhena tjera,
ku e shkoj jetën tash sa mot,
veç për ty m’rreh zemra e mjera
e prej mallit derdhi lot.
Nji kto gjuhë që jam tue ndie,
jan’ të bukra me themel
por prap’ kjo, si diell pa hije,
për mue t’tanave iu del.
***
Ku n’breg t’Cemit rritet trimi
me zbardh, Shqipe, zanin tand,
e ku Drinit a burimi
që shpërndahet kand e kand.
Geg’ e tosk’, malsi, jallia
jan’ nji komb, m’u da, s’duron;
fund e maj’ nji a Shqipnia
e nji gjuh’ t’gjith’ na bashkon.
Qoftë mallkue kush qet ngatrrime
ndër kto vllazën shoq me shoq,
kush e dan me flak’ e shkrime
çka natyra vet’ përpoq.
Por me gjuhë kaq t’moçme e mjera
si nj’bij’ kjo që pa prind mbet:
për t’huej t’mbajshin dhenat tjera,
s’t’kishte kush për motër t’vet.
E njat tok’ që je tue gzue,
e ke zan’ tash sa mij’ vjet,
shqiptaria, që mbet mblue
sot nën dhe, edhe shqip flet.
Bukuri e virtyt
Porsa ditës i pat xanë filli,
Drandofillja muer me cilë
Gjetht e vet e andej prej qielli
Pritte voesen per shtat t’ vet.
Kqyra n’ nesret, gjetht kish’ mshilë,
Dikush ksajë shpejt tash i a shklet.
Vrojta ‘i halë, s’ cillës i
kercnohen
Diell e borë e erë e shi:
Rrajtë e saja vec forcohen
E kahë qiella ajo lshon shtat;
Qinda vjetsh kjo pau duhi,
Por duhija c’ i ban s’ pat.
E virtyti asht shemllesa
Ajo halë qi s’ lodhë stuhija;
Drandofillja, qi e kohës kmesa
Kputë, hijeshin na perfytron.
– Kalojn ditt e bukurija!
Vec virtyti m’ tokë qindron. –
******
VJESHTA
Dhe ju po shkoni,
Bylbyla, kshtu!
Po tretni këndynaj,
Dallndysha, ju!
Dekën mendova
Se m’vjen kurdo;
Se m’leni vetun
S’mendova, jo
Por ma fort zemrën
Ma bren nji idhnim:
Çerdhen qi i leni
Kujdesit tim.
Ndoshta, kur t’ktheni
Mue vorri m’mba,
E ju kërkoni
Çerdhën qi s’a.
Fëmija dhe zogu |
Fëmija
Çka ke, zog, që rri kaq idhun
N’at kafaz e nuk këndon?
Zogu
Jam ktu brendë si’i qen i lidhun
Prandaj zemra, më loton.
Fëmija
Fort i bukur, fort i dlirë
Ky kafaz dikur t’u duk.
Zogu
S’e kam dijtë për kaq t’vështirë,
Ktu ha helm ma shumë se bukë
******
‘VAJI I BYLBYLIT’
Po shkrihet bora,
Dimri po shkon;
Bylbyl i vorfën,
Pse po gjimon?
Pushoi murrlani
Me duhi t’vet;
Bylbyl i vorfën,
Çou, mos rri shkret.
Gjith’ fushët e malet
Blerimi i mbëloi;
Livadhi e pema
Gjithkah lulzoi.
Ndër pyje e ograja,
N’ma t’mirin vend,
Me rreze dielli
Po e gëzon gjithkend.
E tuj gjimue
Shkon rreth e rreth
Nji prrue që veret
Rrjedh nëpër gjeth.
A çilë kafazi,
Bylbyl flutro;
Ndër pyje e ograja,
Bylbyl, shpejto.
Kurrkush ma hovin
Atje s’ta pret;
Me zeher hajen
Kurrkush s’ta qet.
Kafaz ke qiellin,
Epshin pengim;
E gjith’ ku t’rreshket
Shkon fluturim.
Nëpër lamie,
Ke me gjetë mel;
Për gjith’ prendverën
Njajo buk’ t’del.
E kur t’zit edi
Ndër prroje pi;
Te njato prroje
Që ti vetë di.
Tash pa frikë çerdhen
E mban n’ndo’j lis;
Nuk je si ‘i nieri
Që nuk ka fis.
E kur t’vij’ zhegu,
Kur dielli shkon,
Ti ke me këndue
Si ke zakon.
Rreth e rreth gjindja
Me t’ndie rri;
Prej asi vendit
Ndahen me zi.
A çilë kafazi,
Bylbyl, fluturo;
Ndër pyje e ograja,
Bylbyl, shpejto.
Ndër drandofille,
Ndër zambakë nga;
Ku qeshet kopshti,
Idhnim mos mba.
Po shkrihet bora,
Dimni po shkon;
Bylbyl i vorfen,
Pse po gjimon?
******
VERA
A zverdhe fusha, e nder grunore
Po velojne korrcat porsi zogj;
Kendojne katundcat me malcore
Pa u kujtue si dielli i dogj
Vec n’at are, porsi nji e tretun
Zi nder petka e ne fetyre terr
Korre nji cuce pa shoqe,vetun
Me hije t’vet qe mbrapa e merr
Tjetra here tri vet e treta
Korrshe o bij me motra n’shend
Si vjet vetun tiu korr t’gjeta
Pa nji moter, pa gazmend.