“Apostulli” është libri i parë i një biografie të re për Fan Nolin me autor studiuesin Ilir Ikonomi, ish-gazetar i Zërit të Amerikës, i cili premton për një seri me tre vëllime.
Në këtë vëllim prej 430 faqesh, botim i UET Press, i cili u promovua sot në mjediset e UET, Ikonomi na jep një përshkrim realist dhe me ngjyra të gjalla të Fan Stilian Nolit, në periudhën që fillon me arritjen e tij në Amerikë në vitin 1906 dhe mbaron në vitin 1920, kur ai u largua për në Shqipëri. Libri mban në kopertinë një foto tepër shprehëse të personalitetit të Nolit, shkrepur dy ditë pas meshës së parë në Boston, stilizuar nga dizajneri Besnik Frashni.
Biografinë e dallon detaji dhe elementët konkretë me të cilët autori ka ndërtuar figurën e Fan Nolit dhe mjedisin ku ai jetonte në Bostonin e fillimshekullit të 20. Ikonomi ka përdorur një fond të gjerë të dhënash historike, që përfshin Arkivin Qendror të Shqipërisë, Arkivin Kombëtar Amerikan, Arkivin e Ministrisë së Jashtme Austriake, dhe disa burime të tjera dokumentare. Shtypi i shqiptarëve të Amerikës i ka shërbyer autorit si një tjetër bazë e rëndësishme, për të sjellë frymën dhe mendësinë e kohës në të cilën jetoi Noli.
E pranishme në promovimin e librit, ish-Drejtuesja e Arkivit Qendror të Shtetit Shqiptar, Prof. Dr. Nevila Nika, tregoi për punën voluminoze të Ikonomit gjatë hulumtimit në arkiva. Duke përgëzuar për zellin dhe cilësinë e vazhdueshme të punimeve, Prof. Dr. Nika e inkurajoi Zotin Ikonomi që të mos ndalet në punën e tij, por të vijojë me profile biografike edhe me personalitete të tjera të historisë shqiptare.
“Në rreth 10 mijë fletët që janë në Arkivin Qendror Shtetëror […] ka një mori dokumentesh nga një partiturë muzike, sepse të gjithë e dimë që ai pëlqente edhe muzikën, kompozonte, ka shkrime të tij, ka letra, ka materiale biografike, që flasin, rrëfejnë për jetën e tij, do të thotë që është një material i shumëllojshëm, i cili të jep gati-gati një kuadër të plotë, por jo dhe aq të plotë dhe Ilirit i është dashur të qëmtojë, hulumtojë edhe në shtëpinë e tjetrit, që do të thotë edhe në arkiva të vendeve të tjera,” – u shpreh Prof. Dr. Nika.
Mjedisin ku vepronin shqiptarët e Amerikës Ikonomi e pasqyron si një shesh beteje, plot me përplasje dhe kundërshti, ku Noli jo domosdo gëzonte mbështetjen e të gjithëve. Fan Noli jepet në libër si një figurë në rritje, që i duhej të ndeshej me kundërshtarë, shpesh të pamëshirshëm. Kjo i shton librit ngjyrë dhe një dimension të ri. Në vend të një fotografie, lexuesi e shijon atë si një film, ku personazhet debatojnë, përplasen, rrëzohen e ringrihen.
Autori ka gërmuar në dokumentacionin që lidhet me krijimin e kishës së parë shqipe nga Fan Noli në vitin 1908 dhe na sjell përshkrime mbresëlënëse të rrethanave të vështira në të cilat ai i hyri kësaj vepre të pashoqe, që kërkonte erudicion dhe trimëri mendore. Në mënyrë konkrete, Ikonomi dokumenton motivet që e shtynë Nolin të bëhej prift dhe lidhjet që krijoi me kishën ruse të Amerikës. Autori jep gjithashtu hollësitë se si ndodhi shkëputja e Nolit nga Sinodi Rus dhe se si këmbëngulja e tij për t’u bërë peshkop në vitin 1919, çoi në përçarjen e priftërinjve shqiptarë të Amerikës.
Noli ka qenë një personazh i shumanshëm dhe autorit i është dashur të shkrijë në libër një material biografik që ngërthen disa fusha njëherazi.
“Vërtetë janë shkruar shumë për Nolin, me mijëra faqe, mirëpo çfarë ndodh, biografia ka një problem shumë të madh sepse kur ti arrin në një vend dhe ti ngec dhe nuk di për këtë njeri, për shembull se çfarë ndodhi me Nolin nga viti 1913-1915 është një vrimë e zezë, asnjë njeri nuk di, atëherë ti fillon dhe fut fjali të tuat, fut fantazinë tënde, Noli ishte në Trieste, Trieste një qytet i bukur, ai pa bukuritë e Triestes, shijoi Parisin… i kam lexuar këto gjëra nuk ia fus kot, duhet gërmuar shumë, ngec aty dhe s’di çfarë të thuash për atë periudhë që është shumë e rëndësishme,” – tregoi gjatë promovimit të librit Zoti Ikonomi.
Krahas punës me kishën, që përfshinte detyrën e vështirë të përkthimeve fetare nga greqishtja në shqip, Noli u mor me mobilizimin e komunitetit për kauza të tilla patriotike, siç ishte zgjimi kulturor i shqiptarëve të disaporës. Deri në vitin 1907, ai punoi për gazetën e parë shqipe “Kombi” dhe, në shkurt 1909, themeloi të përjavshmen “Dielli”. Në vitin 1912, u bë një ndër krijuesit e Federatës “Vatra” të Amerikës. U mor me publicistikë dhe shquhej për fjalimet e konferencat me përmbajtje politike. Dalëngadalë i hyri punës së vështirë të shqipërimit. Kontributet dhe betejat e Nolit në të gjitha këto fusha, Ikonomi i sjell mjeshtërisht, në mënyrë kronologjike dhe të shkrira në një të vetme.
“Në një fjalim të 50-të vjetorit të Vatrës, Noli thoshte se Vatra ka dhënë një kontribut shumë të madh, për shembull: ‘Kush ma pagoi mua rrugën për t’u kthyer në Boston? Ma pagoi Vatra!’ Por këtu Zoti Noli gënjen, sepse rrugën ia pagoi Austro-Hungaria, por ai nuk do ta thotë këtë gjë,” – tregoi me humor një zbulim nga puna e tij kërkimore Zoti Ikonomi teksa theksoi vështirësinë për të dëshmuar ecurinë e Nolit deri në vitet 20-të, pasi ai karakterizohej si “një pus i thellë që nuk nxirrte shumë gjëra”.
Autori nuk e sugjestionon lexuesin. Siç shprehet historiani amerikan Bernd Fischer, i cili ka trajtuar disa figura të historisë shqiptare, “ndryshe nga shumë biografë shqiptarë të Fan Nolit, Ilir Ikonomi di ku ta vendosë kufirin; ai di të mbajë distancë dhe të mos nxitohet në opinione. Qasja e tij e ekuilibruar është në shumë drejtime e dallueshme dhe sigurisht e mirëpritur”.
Kjo natyrë e tij vlerësohet edhe nga Presidenti i Insitutit Liberal “Pashko”, Preç Zogaj, apo dhe shkrimtari Rudolf Marku, të cilët gjatë promovimit të librit ndanë opinione pozitive për veprimtarinë e Zotit Ikonomi.
“Shpresoj që jo vetëm Iliri, por edhe të tjerë, ta vazhdojnë ta risjellin ashtu siç janë ata që ne mund t’i quajmë Apostuj, por edhe Etërit Themelues tanë […] ata janë themelues të ndërgjegjes shqiptare, përpara se të ishin themelues të shtetit, janë themelues të alfabetit, të gjuhës, letërsisë, fjalës dhe ka shumë prej tyre që nuk kanë marrë vëmendjen që ka marrë dhe po merr Fan Noli, duke filluar nga Pjetër Bogdani e duke vijuar deri te Naim Frashëri, për të cilin nuk kemi një libër që të na tregojë me detaje për jetën e tij, jo vetëm vjershat,” – u shpreh Zogaj teksa e konsideroi një ngjarje të madhe botimin e një biografie nga Zoti Ikonomi për Nolin.
“Iliri është mjeshtër i gërmimit të arkivave […] ne kemi qenë mësuar te një lloj historiografie e pambështetur te arkivat, te fakti, dokumentacioni. Për herë të parë lexojmë për historinë e njerëzve të mëdhenj të kombit tonë në vepra të mbështetura me fakte,” – theksoi Marku – “Vetë dija të çon te elokuenca, sa më tepër që të dish, sa më tepër që ti ta zotërosh objektin për të cilin flet, aq më me elokuencë flet njeriu, aq më bukur shkruan njeriu dhe kjo është mjeshtëri e Ilirit.”
Ikonomit nuk i mungon përvoja në trajtimin e figurave të historisë shqiptare. Ashtu si në botimet e tjera, siç janë librat për Faik Konicën, Ismail Qemalin dhe Esat pashë Toptanin, Ikonomi e ndërton rrëfimin jo duke moralizuar, por duke ilustruar me shembuj konkretë. Ai flet vetëm me fakte. I qëndron larg asaj që praktikojnë disa autorë, të cilët duke mos patur fakte dhe dëshmi, priren të mbushin faqe të tëra me filozofime pa substancë.
Në këtë libër të Ikonomit, jeta e Nolit jepet e lidhur ngushtë me sfondin historik të Shqipërisë. Lexuesi ka rast të krijojë një ide të mirë se nëpër çfarë ndryshimesh po kalonin fatet e vendit në atë periudhë tronditjesh gjeopolitike që përjetonte Ballkani. Kjo ishte periudha e tërheqjes së perandorisë turke nga gadishulli, që solli krijimin nga fuqitë e mëdha të principatës shqiptare me një mbret të huaj. Erdhi pastaj shpërthimi i luftës botërore që u pasua me konferencën e paqes në Paris, ku Shqipëria i shpëtoi mrekullisht copëtimit nga fqinjët. Noli la shenjën e tij në të gjitha këto zhvillime dramatike.
Lexuesit sqimatarë, që kanë sy dhe dëshirë për të zbuluar të shkuarën, do të gjejnë në librin e Ikonomit Fan Nolin e vërtetë, me talentet dhe entuziazmin për të nisur punë të mëdha, por edhe me egon dhe shpërthimet e tij të papritura. Libri lexohet pa e ndalur frymën. Apostulli të tërheq me ritmin dhe shtjellimin e episodeve në trajtën e një rrëfimi të gjallë, si të ishte një roman historik dhe lexuesi pret të gjejë të njëjtin trajtim objektiv dhe të paanshëm në vëllimin pasardhës që autori shpreson ta sjellë në vitin 2024.
Libri është i pajisur me shënime të hollësishme në fund të faqeve dhe me një tregues emrash.