“Poemi kosovar” i shkrimtarit të madh shqiptar, Mitrush Kuteli është ndër krijimet antologjike të letërsisë shqiptare në përgjithësi. Në këtë krijim fenomenal, ai me një ndjenjë të thellë përkushtimi vëllazëror e kombëtar, ka përshkruar fatin e rëndë të shqiptarëve të Kosovës e më gjerë, të cilët praj vitit 1912 kishin ngelur nën kthetrat e fuqive të mëdha e nën mizorinë e shteteve fqinje, të cilat jo vetëm kishin pushtuar tokat shqiptare, por vepronin me të gjitha mënyrat për t’i shfarosur shqiptarët edhe fizikisht. Po pavarësisht përgjakjeve, masakrave, shpërnguljeve të dhunshme e mizorive fashiste sllave e greke, shqiptarët mbijetuan, falë rezistencës dhe gjakut të derdhur për liri.
Kuteli në këtë poezi ka derdhur tërë fuqinë e tij intelektuale, fuqinë shprehëse të një krijuesi, që ndien thellë në shpirt fatin e gjysmës së kombit të katandisur buzë shfarosjes, i cili fillikat vetë, pa asnjë ndihmë duhej të përballet me një botë të tërë të mizorive, që venin e vinin nga të gjitha anët nga fqinjët grabitqarë, nga Rusia e nga të gjitha shtet e fuqishme të Evropës.
Shqiptari i Kosovës, pavarësisht uraganit shkatërrimtar, nuk ishte dhënë para barbarive e mizorive, por kishte qëndruar i fortë si stralli dhe ishte kalitur për të mbijetuar në çdo rrethanë me çdo kusht, duke i vënë gjoksin mizorive dhe duke përballuar të gjitha sulmet, me qëllim për të mbijetuar në trojet e veta historike, i lidhur tok me tokën, dheun, gurin, drurin dhe gjithçka që kishte qenë dhe ishte e vetja.
Monologu i shqiptarit të Kosovës në këtë krijim antologjik të Mitrush Kutelit, është i njëjtë me monologun e tragjedive antike, është monologu që buron nga shpirti i vrarë dhe i nakatosur i shqiptarit të Kosovës, por kurrë i dhënë, kurrë i dorëzuar. Është fati jetësor i njeriut për të mbijetuar mbi tragjeditë, dhunën e mizoritë e tërë një Evrope e tërë një Rusie e më herët e tërë një Turqie. Ishte diku, atje, një Asim Qerim, mbetur jetim që në vogëli, kësulëbardhë e kryelidhë, kryelidhë me një shami, me tri shami, për trimëri! Është një eshtërmadh me sytë plot shkëndi, si batërdi, dhe ka uri, si s’ka njeri për drejtësi e për Liri, si gjithë asimët e gjithë qerimët e vendit të tij.
Askush, asnjë krijues tjetër deri te Mitrush Kuteli nuk kishte depërtuar aq thellë në psikikën dhe temperamentin e shqiptarit të Kosovës, askush nuk e kishte pasqyruar më mirë, shqiptarin e nëpërkëmbur gjatë shekujve, të cilin e kishin katandisur e nakatosur të gjithë pa dallim, por nuk e kishin zhbërë dot. Vetëm si i tillë, i gatuar nga stralli, shqiptari i Kosovës dhe i trojeve të tjera nën pushtimin serb e sllav, kishte arritur të mbijetonte.
Ai nuk ishte dhënë kur ia kishin vrarë babanë, vëllanë, as kur e kishin dëbuar nga toka e tij, as kur e kishin kthyer në lypës, apo me sharrë në krah, as kur e kishin torturuar mizorisht. Nuk kishte pranuar të tradhtonte njerëzit e tij, as të shkonte në ushtrinë e pushtuesit, as të ikte për në Anadoll, apo në “Albani” ku ishte krijuar “shteti i ri”, sepse Kosovari ishte i lidhur për tokën e tij. Ai kishte qëndruar, sepse ishte Zot në vendin e tij, qysh kur ishte Iliri dhe askund në ato troje nuk kishte pasur shka të zi, sepse ishte zot në shtëpinë e tij ku kishin jetuar të parët, denbabaden. I tillë ishte, si Asim Qerim, si të gjithë të afërmit e bashkëkombësit e tij që i kishte katandisur shjaku i zi, me ndihmën e Rusisë dhe të Evropit, po aq hileqar e të zi.
Kishte duruar shumë dhe po aq shumë iu kishte shtuar etja për liri, për drejtësi, për ta punuar tokën e tij, për t’i parë fushat e mbjella me grurë e livadhet me barë shumë. Dhe kurrë nuk e kishte humbur shpresën, ndërsa një ditë i doli shkakut të zi në kufi dhe ia prish kufirin ku me dhunë e kishte vendosur, ai, Mali i Zi.
Ta shemba shka kufirin, që ngrite ti, në vendin tim e përmbi varr të babës tim. Ta shemba, ta dogja, me zjarrin e shpirtit, të vuajtjes, sepse ti shkja i zi ma bërë borxh këtë batërdi.
Poemi kosovar i Mitrush Kutelit përfundon me mesazhin historik të shqiptarit, me moton e tij autentike që e kishte përcjellë duke qenë i kalitur gjatë shekujve, gjatë përleshjeve e katandisjeve nëpër epokat e tij heroike, sepse këtu ka qenë dhe këtu do të jetë, sepse unë jam këtu, e do të jem denbabaden, sa mali të bëhet hi, e hiri mal përsëri.
Për kohën kur ishte shkruar dhe ishte botuar, “Poemi kosovar”, ishte një pasqyrim realist i rrethanave të kohës, sepse shqiptarët e Kosovës nën regjimin despotik e mizor të Jugosllavisë monarkike nuk kishin gëzuar as edhe një të drejtë të vetme, njerëzore as kombëtare, andaj çlirimi i trojeve shqiptare pas kapitullimit të Jugosllavisë më 21 prill të vitit 1941, ishte çlirim i vërtetë, në kushte dhe rrethana historike të kohës. Ishte hera e parë pas tridhjetë viteve që shqiptarët kishin filluar të marrin frymë dhe të gjezdisin nëpër tokat e atdheut prej Pazarit të Ri e deri në Janinë, Pargë, Prevezë e në Çamëri, prej Manastirit e deri në Ulqin, Plavë e Guci, që dikur kishte qenë vetëm, një copë Iliri.
Për shkaqe ideologjike, “Poemi kosovar” nuk u mësua nëpër shkolla në Shqipëri as në trojet e Kosovës e të Iliridës, por u lexua tinës, u shumëzua e shpërnda bashkë me poemën e Pirro Floqit, “Kosova e robnueme” poezinë e Asdrenit për bashkimin e Kosovës e Çamërisë me Shqipëri e poezi të tjera.
Ahmet Qeriqi
Mitrush Kuteli: Jam Shqiptar e Kosovar
Jam Shqiptar, e Kosovar;
Zot, e krenar, Zot, e bujar,
mbi këtë dhé,
q’e kam si fe,
e përmbi fé:
e kam Vatan!
e kam Atdhe!
qe gjysh stërgjysh,
që brez pas brez,
që gjithëmonë.
Ti shka thërret,
ti shka bërtet,
gjer lartë në retë,
se jam barbar.
Jo, s’jam,
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti, Mal i Zi.
Po vendin tim e dua,
lirinë e dua,
e s’dua,
Zot mbi mua.
Kënga e parë
Qëndrimi
Se jam këtu kur s’kish njeri,
kur s’kish kufi,
as fqinjëri,
as shka të zi.
Se jam këtu kur Mal i Zi,
ish Iliri;
kur nga një det në tjetrin det,
isha zot vetë!
Unë jam këtu nga moti,
kur vetë Zoti,
e bëri fushën fushë, e malin mal.
Unë jam këtu e do të jem,
– den baba den –
sa mali të bëhet hi,
e hiri mal përsëri.
Ma thonë emrin Asim Qerim,
mbetur jetim,
që në vegjëli.
Jam si më sheh,
e si më njeh;
kësulëbardhë e kryelidhur,
kryelidhur me një shami;
me tri shami
për trimëri!
Jam eshtërmadh,
i vrazhdë jam,
e bojalli –
dhe sytë e mi,
janë plotë shkëndi,
si batërdi.
Dhe kam uri
si s’ka njeri –
për drejtësi,
e për liri.
Si të gjithë asimët,
e të gjithë qerimët,
e Vendit tim.
Ma thonë emrin Asim Qerim,
mbetur jetim,
që në vegjëli;
se babën tim ma vranë,
naçallnikët,
podporuçnikët
edhe gllavnikët.
Ma vranë,
se urdhër dha vojvodi,
e krali vetë:
“Të vritet!”
Se ish Kosovar,
dhe se ish Zot,
mbi këtë dhe!
Dhe tokën që kisha nga baba,
nga gjyshi,
rrënjë pas rrënjë –
prej qindra vjet,
prej mijëra vjet,
ma morën.
Ah!
Ma morën vatanin,
që e desha si xhanin!
Ma morën,
me armë në duar,
me gjak nëpër duar.
Agrarët!
Xhandarët!
Tyxharët!
Të gjithë tok,
u bënë shok;
si sorrat,
për kërrmë.
Oborin ma morën,
gjer në shtëpi,
dhe ngrenë për vete shtëpi,
në sytë e mi!
Dhe unë,
ja, unë,
që isha Zot,
që qëmot,
mbeta pa dhé,
bujk pa dhé,
bari pa kopé –
këtu,
në dheun tim.
Dhe plori m’u ndryshk,
hambari m’u myshk…
Po shpresa s’mu vyshk!
Kënga e dytë
Durimi
Durova,
durova,
sa nuk duron njeri,
as Perëndi!
Më thanë të shkruhem vojnik,
e mynafik,
i Kombit tim.
Më dhanë armë të vras,
vëllanë,
sipas kanunit,
të gjakut…
Po s’desha!
Dhe në e bëra ma falni,
se jam gjaknxehtë.
Më thanë të ngrihem të ik,
ku qielli puthet me dhenë;
Stamboll,
Anadoll,
e më tej.
Se vetëm andej,
paska për ne,
popull pa zot –
vend boll…
Po malli i tokës s’më la,
po malli i fushës s’më la,
as gjaku i babës s’më la.
Dhe mbeta këtu,
i huaj,
si qen,
në vendin tim,
të babës tim…
Mbeta rajá,
e ndër rajá,
si për hatá;
Në uri,
në qesëndi,
në skllavëri
të shkaut të zi.
Më thanë të ik në Allbani,
vatan i ri,
i Kombit tim,
si shkoi Selmani,
Hasani,
e Dani.
Po dot nga toka s’u ndava,
dhe mbeta të jem,
ku jam,
e ku do të jem.
Më thanë të shkoj në sheher
të shkaut të madh,
me sharrën në krah,
me kryet përdhé,
jabanxhi,
e beter;
portë më portë,
derë më derë,
i mjerë,
e zemër sterrë,
për një kotherë
bukë.
Po malli i vendit s’më la.
Ah, malli i gjakut s’më la
e mbeta këtu,
rajá.
Ta shemba shka kufirin,
që ngrite ti,
në vendin tim e përmbi varr,
të babës tim.
Ta shemba,
ta dogja,
me zjarrin e shpirtit,
të vuajtjes,
dhe të urrejtjes.
Me zemërim,
me vrull të madh,
e bubullimë,
që s’ka mbarim
Se vjete ti më çave,
më ndave,
më vrave,
armik – lugat,
armik -xhelat!
Kënga e tretë
Sulmi
Ti bëre azape – s’u tremba,
ti ngrite kufire me gjemba,
fortesa ti ngrite;
t’i shemba!
Tani,
tani,
atje ku ti,
o Mal i Zi,
ngrite kufi,
që ndanin,
e çanin,
vëllazëri;
Hej!
Sot!
Shkon,
e valon,
parmenda!
T’i bëra të gjitha rrëmujë
dhe ty,
gjurma t’u zhduk,
si në ujë.
I bie arës mes për mes,
e gjer në brez,
e përmbi brez,
humbas,
me gaz,
në grurin tim,
të dheut tim,
të babës tim,
të birit tim;
sot e përjetë,
jetë pas jetë!
Dhe ndie qysh flet,
me zë të qetë,
im atë vetë
nga balta poshtë:
“Ta mbroni dhenë,
ku eshtrat kam,
ku hi e tokë,
e pluhur jam.
Ta mbroni dhenë,
që e ushqej,
dhe sot si dje,
me kurmin tim.
Ta mbroni dhenë,
me zjarr ta mbroni,
me gjak ta mbroni!
Të derdhni gjakun
Me grushte plot –
po kurrë lot,
as sot, as mot!
Se loti është robëri,
gjaku – liri!”
Kënga e katërt
Ndërtimi
Jam eshtërmadh,
e bojalli,
e me japi,
si më sheh ti,
si më njeh ti.
Po kam një zemër
në gjoksin tim,
që pa pushim,
më rreh,
si Drin.
Dhe babën tim kur e kujtoj,
lotoj…
Të pashë të vrarë, or Baba,
e pa qefin, si për hata,
rreth e përqark me xhandarma.
Desha të qaj e s’qava dot,
e të bërtas, s’ bërtita dot,
pa asnjë lot, pa asnjë lot.
Dhe prita sot të derdh një lot.
Tani,
tani,
unë jam gati
të vdes që sot,
se rroj përmot;
mbytur me gjak,
po jo me lot,
për këtë dhe,
q’e kam si fé
e përmbi fé.
E kam vatan,
e kam atdhe!
Hej!
Po buças me zë kabá,
sa të dëgjohet në qiell lá,
sa të dëgjojë fund e kreje
kush gjak shqiptari ka në deje:
Shaban – vëlla!
Destan – baba!
Hej!
Komb i lirë Kosovar,
ti Komb Shqiptar, ti Zot krenar,
ti djalëri – ti pleqëri,
bëhu gati!
Bëhu gati për vrull të ri,
ta djegësh botën,
ta bësh hi,
për liri,
për Shqipëri!
Kënga e pestë
Qëndrimi
Tani,
tani!
– O Mal i Zi –
ja unë,
ja ti!
Po unë – jo ti,
se jam këtu kur s’kish njeri,
dhe as kufi,
as fqinjëri…
Unë jam këtu kur Mal i Zi,
me Shumadi,
me Dallmati – sa mban e gjitha Shqehëri,
ish Iliri!
Kur nga një det në tjetrin det,
isha zot vetë!
Se jam këtu nga moti,
kur vetë Zoti,
e bëri fushën – fushë
e malin mal.
Unë jam këtu
e do të jem,
– dem baba dem –
sa mali të bëhet hi,
e hiri mal përsëri.