Prestigjiozja “New York Times”, i ka kushtuar një reportazh lumit të fundit të egër të Europës, Vjosës që Shqipëria e shpalli Park Kombëtar në fillim të këtij viti. Një udhëtim përgjatë lumit të Vjosës të Shqipërisë jugore, një nga rrugët ujore të fundit të Evropës, do të thotë të përshkosh një peizazh që duket si ndër shekuj. Për prestigjiozen amerikane, Vjosa është një shembull i balancës se si ruhet një park natyror dhe njëkohësisht, eksplorohet.
Artikulli i plotë
Mes luginave pjellore, grykave, rrënojave të lashta dhe fshatrave malore, parku i parë kombëtar i lumit të egër në Evropë “Vjosa” përpiqet të balancojë turizmin dhe ruajtjen e siteve kulturore.
Një udhëtim përgjatë lumit të Vjosës të Shqipërisë jugore, një nga rrugët ujore të fundit të Evropës, do të thotë të përshkosh një peizazh që duket si ndër shekuj. Duke rrjedhur nga kufiri veriperëndimor i Greqisë në detin Adriatik, Vjosa derdhet në kanione dhe gryka të formuara nga pyje të thepisura lisash dhe bredhash.
Urat e lashta prej guri lidhin brigjet e saj, duke përshkuar ujërat bruz. Në fillim të këtij viti, Shqipëria ndërmori një hap kritik drejt ruajtjes së siteve kulturore me ngritjen e Parkut Kombëtar të Lumit të Egër të Vjosës, i pari në Evropë dhe një destinacion i përfshirë në listën e “52 vendeve për të vizituar këtë vit”.
Qeveria shqiptare, Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës, organizatat joqeveritare nga fushata “Save the Blue Heart of Europe” dhe kompania amerikane e veshjeve rekreative në natyrë, “Patagonia” punuan së bashku për të mbrojtur 120 milje të lumit në Shqipëri dhe degët kryesore të tij.
Burimi i Vjosës prej 169 miljesh është në malet e Pindit të Greqisë. Pas disa vitesh protestash kundër projekteve të minierave dhe digave dhe mbështetjes nga aktori hollivudian, Leonardo DiCaprio, klasifikimi i parkut ishte një fitore. “Mbështetja jonë për Vjosën u rrit kur filluam partneritetin me qeverinë shqiptare në vitin 2021, për të bërë diçka që nuk ishte bërë më parë”, tha Ryan Gellert, shefi ekzekutiv i “Patagonia”.
Sipas Gellert, plani parashikon që parku të jetë plotësisht funksional, me një qendër për vizitorët dhe stafin në vitin 2024. Si për vendasit ashtu edhe për turistët, klasifikimi i parkut është një ndihmë, nëse jo një shpëtim. Në një vend tashmë të njohur për ushqimin e tij, territori i Luginës së Vjosës e vendos atë në krye të listës.
Frutat dhe perimet e freskëta, trofta, mjalti i malit, qengji, vera, viçi, rakia, djathërat dhe barishtet janë me bollëk, së bashku me mikpritjen ballkanike. Parku i ri përfshin degët e Vjosës, një lumë rreth 250 milje dhe më shumë se 31,000 hektarë: një ekosistem me rreth 1,200 specie, 15 prej të cilave janë në rrezik zhdukjeje. “Dhjetë vjet më parë, të gjithë po iknin nga fshatrat”, shkroi në një email Mirela Kumbaro, ministrja e Turizmit dhe Mjedisit e Shqipërisë.
“Tani kemi gjithnjë e më shumë njerëz që po kthehen nga emigrimi në fshatrat e tyre, për të hapur bujtina, agroturizëm dhe ferma bujqësore”, shkruan ajo. “E shoh të ardhmen e turizmit si miqësore me mjedisin, me njerëz që do ta vlerësojnë natyrën si një pasuri të paçmuar”, shtoi Kumbaro.
Lugina ishte e mbushur me vizitorë kur bëra ndalesën time të parë në qytetin e Përmetit, i cili shtrihet në një kthesë të Vjosës rreth 20 milje nga kufiri grek. “Vjosa n’Fest”, edicioni i dytë vjetor, organizohej në ish-qendrën tregtare osmane, të quajtur “Qyteti i Trëndafilave”, që po kthehet në një qendër aventurash.
Formacioni i festivalit përfshinte performanca muzikore, ecje me guidë, kalërim, çiklizëm dhe rafting. Në gjysmën e ekspeditës triorëshe, ne zbritëm në një plazh me guralecë. Pas nesh, ndodhej Maja e Papingut 2489 m, pika më e lartë në vargmalin e Nemerckës.
Vendasit e quajnë malin me emrin e tij mitik: “Maja e Dritës”. Ky vend shkëlqen kryesisht me bujtinat e tij lokale, ndërveprimet lokale dhe zbulimet e pashkruara.
Kombinimi i mikpritjes dhe potencialit të pashfrytëzuar e bën dehëse Luginën e Vjosës, relativisht të pazbuluar. Gjithashtu, krijon kushte pjellore për një turizëm të jashtëzakonshëm. “Turizmi masiv dhe urbanizimi është një rrezik”, tha Andrej Sovinc, një ekspert i zonave të mbrojtura në Unionin Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës, organizata që e klasifikoi Vjosën si një park kombëtar.
“Për të adresuar këtë, ne po projektojmë një plan për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në dhe rreth Ë.R.N.P Vjosa, që vë në fokus banorët vendas dhe ruajtjen e vlerave natyrore dhe kulturore”, tha ai.
Udhëtimi tjetër ishte një orë shëtitje në jug të Përmetit deri në kishën ortodokse të Shën Mërisë, të shekullit të XVIII në vendbanimin kodër të Leusës. Kisha me tri nefshe, me gurë e tulla, e cila ka një ikonostas druri të gdhendur në mënyrë të ndërlikuar, është e mbushur me afreske dhe murale.
Më pas, vizituam kanionin e ngushtë të Lengaricës, që ndodhet në lumin e Lengaricës, një degë e Vjosës dhe një sërë burimesh të nxehta pranë fshatit Benjë. Kemi ecur pranë urës Katiu të epokës osmane, e cila formon banjat më të mëdha termale, tashmë të mbushura me njerëz. Secila nga gjashtë banjat e squfurit ka një përfitim të veçantë mjekësor.
Të nesërmen, ne bëmë një ecje 45-minutëshe nga qyteti buzë lumit të Kelcyrës deri te mbetjet e një fortese ilire 2400-vjeçare në një kreshtë me pamje nga Vjosa. Në vizitën time të fundit, ndoqa rrugën e re të çiklizmit 675 milje të UNESCO-s, një pjesë e së cilës kalon përmes pellgut të Vjosës deri në fundin e detit Adriatik. Udhëtimi, rreth 30 milje në ditë për tre ditë, filloi në Gjirokastër, një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, i njohur për karakterin e tij arkitekturor tipik të periudhës osmane.
Ndërtesat me çati të qytetit janë të shtrira përgjatë lumit të Drinit, një nga degët e reja të mbrojtura të parkut. Vendlindja e shkrimtarit, Ismail Kadare dhe e diktatorit Enver Hoxha, “Qyteti i Gurit” gumëzhinte nga vizitorët që endeshin në kështjellën e shekullit të XIII dhe në rrugët e pjerrëta me kalldrëm të pazarit.
Gjurmët vazhdonin në veri përgjatë Drinit, duke kaluar Parkun Arkeologjik të Antigonesë prej 222 hektarësh, ku blloqet e gurit përshkruajnë qytetin e lashtë grek. Shtegu ndiqte një rrugë shtetërore me ngjitje rrotulluese dhe zbritje gjithëpërfshirëse që hapeshin në lugina.
Në qytetin e Tepelenës, një kështjellë e shekullit të XIX qëndronte roje pranë bashkimit të Drinit dhe Vjosës. U ndala në shtëpinë e mysafirëve Lord Byron, siç e quante poeti anglez që vizitoi qytetin në vitin 1809.
“Pamja e jashtëzakonshme e Vjosës përfshin mjedisin, rritjen ekonomike dhe ekuilibrin mes tyre”, tha Rezarta Bare, këshilltare për turizmin për Agjencinë Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar në Shqipëri.
“Historia e vërtetë ka të bëjë me njerëzit. Njerëzit e këtij rajoni janë të ngrohtë dhe të sjellshëm, mishërimi i mikpritjes së jugut të Shqipërisë. Biseda rreth Vjosës është e rëndësishme sepse hedh dritë mbi cenueshmërinë e njerëzve, natyrës dhe kulturës, të gjitha të ndërthurura në këtë lumë të egër”, shtoi ajo. Lumi përfundonte në veri të Vlorës, qyteti i dytë më i madh bregdetar i vendit, i themeluar nga grekët 2600 vjet më parë.
Në Zonën e Mbrojtur Vjosa-Narta, e cila mbulon rreth 50,000 hektarë midis deltës së Vjosës dhe lagunës së Nartës, hapësira ngjason me një parajsë për shpendët; me afro 200 lloje, duke përfshirë flamingot, një habitat kritik migrator. Vjosa është gjithashtu qendra e një polemike të fundit, pasi qeveria ka filluar ndërtimin e një aeroporti të ri brenda zonës së mbrojtur.